Już wkrótce osoby zatrudnione na postawie umów cywilnoprawnych (m.in. zlecenie czy dzieło), samozatrudnieni, a także osoby wykonujące pracę nakładczą będą mogły tworzyć i wstępować do organizacji związkowych.

Ustawa nowelizująca przygotowana przez Ministerstwo Pracy, Rodziny i Polityki Społecznej została skierowana do pierwszego czytania w Sejmie.

Obecnie pełne prawo koalicji, czyli prawo do tworzenia i wstępowania do organizacji związkowych przysługuje jedynie pracownikom (bez względu na podstawę nawiązania stosunku pracy), członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osobom wykonującym pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami.

Projektowana zmiana jest rezultatem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2015 r. sygn. akt K 1/13 (Dz. U. poz. 791), w którym Trybunał uznał, że do  tworzenia i wstępowania do związków zawodowych, powinny zostać objęte wszystkie osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem, niezależnie od podstawy zatrudnienia.

Nadchodząca nowelizacja może okazać się dużym wyzwaniem zwłaszcza dla pracodawców. Prace nad projektem trwają już ponad rok, a wciąż wiele kwestii budzi wątpliwości. Organizacje pracodawców zwracają uwagę m.in. na zbyt szerokie uprawnienia ochronne i związkowe, którymi mieliby być objęci wszyscy związkowcy. Ponadto kontrowersje wzbudza przyznanie prawa do negocjowania aktów wewnątrzzakładowych, w tym regulaminu pracy i regulaminu wynagradzania, także organizacjom związkowym zrzeszającym w większości osoby niebędące pracownikami. W rezultacie pojawia się pytanie, czy projektowane zmiany nie spowodują jeszcze większego zbliżenia statusu prawnego osób zatrudnianych na podstawie umów cywilnoprawnych do pracowników oraz charakteru prawnego z założenia dwóch różnych rodzajów umów?

Nowe definicje

W związku z rozszerzeniem pełnego prawa koalicji związkowej zachodzi potrzeba dostosowania obecnie obowiązujących w ustawie o związkach zawodowych definicji pracownika oraz pracodawcy. W ustawie nowelizującej określono, że prawo do tworzenia i wstępowania do związków zawodowych będzie przysługiwać osobom wykonującym pracę zarobkową, czyli pracownikom lub osobom  świadczącym  pracę  za  wynagrodzeniem  na  innej podstawie  niż  stosunek pracy, jeśli spełnią one jednocześnie następujące warunki:

a) dany rodzaj pracy wykonują osobiście i samodzielnie (nie  zatrudniają  do  tego  rodzaju  pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia)

b) nie ponoszą ryzyka gospodarczego związanego z jej wykonywaniem tzn. wyłącznie osoby, których wynagrodzenie nie będzie uzależnione od efektów ich pracy – decydujące w tym zakresie będą postanowienia poszczególnych umów; celem tego kryterium jest rozgraniczenie osób wykonujących pracę zarobkową od przedsiębiorców, którzy zawsze ponoszą ryzyko gospodarcze wykonywanej działalności

c) posiadają interesy zawodowe związane z wykonywaniem pracy, które mogą być grupowo chronione, przykładowo mogą to być warunki wynagradzania, czy też zakres świadczeń socjalnych przyznawanych przez pracodawcę.

W konsekwencji pracodawcą na gruncie nadchodzącej nowelizacji  będzie pracodawca w rozumieniu Kodeksu pracy, a ponadto osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną i która zatrudnia osoby wykonujące pracę zarobkową.

Zakładkowa Organizacja Związkowa i kontrola jej liczebności

W wyniku nowelizacji liczba działaczy związkowych najprawdopodobniej wzrośnie. W związku z tym ustawodawca uznał za zasadną zmianę wymagalnego progu minimalnej liczby członków organizacji związkowej (z obecnie min. 7 członków na min. 10) dla uzyskania przez nią statusu zakładowej organizacji związkowej (ZOZ). Zasadniczo zmiana może okazać się korzystna dla pracodawców - dopiero organizacja związkowa posiadająca status ZOZ nabywa szereg uprawnień: m.in. może objąć ochroną przez zwolnieniem swoich działaczy związkowych, czy brać udział w procedurze opiniowania wypowiedzenia złożonego przez pracodawcę pracownikowi.

ZOZ będzie miała obowiązek co 6 miesięcy (obecnie co kwartał) przedkładać pracodawcy informacje o liczbie swoich członków wg stanu na dzień 30 czerwca oraz 31 grudnia (do 10. dnia miesiąca następującego po tym okresie). Naruszenie obowiązku sprawozdawczego przez ZOZ będzie skutkować brakiem lub utratą uprawnień do czasu wykonania obowiązku, co stanowi istotne novum przy obecnym braku jakiejkolwiek sankcji.

Kontrola liczebności organizacji związkowej od dawna wywołuje emocje. Każda organizacja dąży bowiem do pozyskania jak największej liczby nowych członków w celu przekroczenia minimalnych progów, otrzymania statusu ZOZ i związanych z nim uprawnień. Nowelizacja zabezpieczy, przynajmniej w minimalnym zakresie, interesy pracodawców – osoby wykonujące pracę zarobkową inne niż pracownicy, a przynależące do związku, będą mogły być brane pod uwagę przy ustalaniu liczebności organizacji, jeśli będą świadczyć pracę przez co najmniej 6 miesięcy na rzecz pracodawcy i w okresie ostatnich 6 miesięcy będzie przysługiwać im od tego pracodawcy co najmniej 50% wynagrodzenia, które otrzymują za wykonywanie pracy zarobkowej ogółem.

Ustawodawca pochylił się również nad od dawna postulowaną przez pracodawców kwestią, a mianowicie nad mechanizmem umożliwiającym pracodawcom kontrolę liczebności ZOZ. Pracodawca lub inna organizacja związkowa będą mogli złożyć pisemne zastrzeżenia dot. liczby członków ZOZ w terminie 30 dni od spełnienia przez organizację związkową obowiązku informacyjnego. Organizacja związkowa, wobec której takie zastrzeżenie zgłoszono, będzie miała obowiązek wystąpić do sądu pracy z wnioskiem o ustalenie liczby jej członków pod rygorem utraty uprawnień. Następnie sąd będzie miał obowiązek w ciągu 60 dni wydać postanowienie ustalające w postępowaniu nieprocesowym. Co istotne, jeśli osoba wykonująca pracę zarobkową będzie należeć do więcej niż jednej ZOZ u danego pracodawcy, przy ustalaniu liczby członków zrzeszonych w ZOZ, osoba ta będzie mogła być uwzględniona tylko jako członek jednej wskazanej przez siebie organizacji. Tym samym Pracodawca i inne organizacje związkowe, którym może zależeć na uzyskaniu statusu ZOZ, zyskają prawo do weryfikacji, czy dana organizacja związkowa nie nadużywa przypadkiem uprawnień w zakresie pozyskiwania członków jedynie w celu uzyskania statusu ZOZ i związanych z tym uprawnień.

UWAGA - jeśli sąd uzna złożone zastrzeżenie za  bezpodstawne, kolejne zastrzeżenia co do liczebności tej samej ZOZ, można będzie zgłaszać dopiero po upływie roku od uprawomocnienia się wyroku.

Wątpliwości budzi kwestia, czy zastrzeżeń przez rok od uprawomocnienia się orzeczenia nie będzie mógł składać jedynie podmiot, którego zastrzeżenia okazały się bezpodstawne, czy też kontrola będzie wyłączona w ogóle – wydaje się jednak, że ograniczenie uprawnienia powinno dotyczyć wyłącznie podmiotu, który zainicjował postępowanie.

Uprawnienia członków ZOZ

W wyniku nowelizacji zdecydowana większość uprawnień będzie przysługiwała wszystkim członkom organizacji związkowych. ZOZ będzie mogła m.in. objąć ochroną trwałości zatrudnienia, czyli ochroną przez rozwiązaniem umowy w czasie sprawowania funkcji przez działacza związkowego (bez zgody zarządu ZOZ), określoną liczbę osób spośród wszystkich swoich członków, czyli także zleceniobiorców, czy samozatrudnionych. Co istotne, aby ochrona była prawnie skuteczna, zarząd ZOZ będzie miał obowiązek poinformować pracodawcę w formie pisemnej o osobie objętej ochroną wraz z czasem jej trwania. Jeśli pracodawca naruszy przepisy ochronne, będzie narażony na surową sankcję. Chronionemu działaczowi związkowemu, będącemu osobą wykonującą pracę zarobkową inną niż pracownik, będzie przysługiwała rekompensata w wysokości  6 - miesięcznego wynagrodzenia tej osoby.

Jednocześnie, każdy działacz związkowy będzie mógł skorzystać z prawa do zwolnienia od pracy zawodowej na czas wykonywania doraźnej czynności związkowej. Co istotne, w układzie zbiorowym pracy pracodawca i organizacje związkowe będą mogły wypracować kompromis poprzez ustanowienie limitu czasu zwolnień na wykonywanie doraźnych czynności związkowych. To ma pozwolić na wyeliminowanie obecnie pojawiających się problemów związanych z  nadużywaniem przez związki zawodowe uprawnienia i  nadmiernymi kosztami, które ponosi i wciąż będzie ponosić pracodawca.

Kontrowersje wśród organizacji pracodawców wzbudza uprawnienie do negocjowania aktów wewnątrzzakładowych (mających istotne znaczenie przede wszystkim dla pracowników m.in. regulaminów, planów urlopów itp.), które ma zostać przyznane organizacjom związkowym zrzeszającym osoby zatrudniane na podstawie innej niż stosunek pracy. Wystarczy, że w strukturze ZOZ będzie min. 5 % pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy.

Reprezentatywność

Naturalną konsekwencją rozszerzenia kręgu osób uprawnionych do tworzenia i wstępowania do związku zawodowego będzie również podniesienie progów reprezentatywności. Przypominamy, że reprezentatywność ma kluczowe znaczenie, gdy u pracodawcy działa więcej niż jedna ZOZ, szczególnie w zakresie zawierania układów zbiorowych pracy czy porozumień.

Zakaz nierównego traktowania działaczy związkowych

W wyniku nowelizacji wszyscy działacze związkowi – a więc nie tylko pracownicy - zostaną objęci także zakazem dyskryminacji uregulowanym w art. 183d kodeksu pracy. Nierówne traktowanie może polegać m.in. na pozbawieniu działacza związkowego prawa do premii, zamknięcia drogi do awansu itp. Pracodawca, w celu uwolnienia się od odpowiedzialności będzie musiał wykazać, że nierówno traktując osoby wykonujące pracę zarobkowe, z których jedna jest związkowcem, kierował się w istocie obiektywnymi względami. Pracownikowi i odpowiednio innym osobom wykonującym pracę zarobkową, które staną się ofiarami dyskryminacji ze względu na status związkowy, będzie przysługiwać prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

...

Nadchodząca nowelizacja zapewne zmieni oblicze zbiorowego prawa pracy w Polsce. Rozszerzenie pełnego prawa koalicji związkowej na nowe podmioty może doprowadzić do wzrostu liczebności związkowców, a co się z tym wiąże także do wzmocnienia pozycji związków zawodowych. Większa liczba związkowców oznacza większe koszty, które obciążają także pracodawców. Kontrowersje wzbudza również fakt, że nowelizacja jest kolejnym projektem (m.in. po ustawie o minimalnej stawce godzinowej), która prowadzi do przyznania analogicznych do pracowniczych uprawnień osobom zatrudnianym na podstawie umów cywilnoprawnych. Ochrona przed rozwiązaniem stosunku zatrudnienia, prawo do urlopu bezpłatnego, czy prawo do zwolnienia ze świadczenia czynności objętych umową cywilnoprawną z prawem do wynagrodzenia na czas wykonywania doraźnych czynności związkowych, to tylko część przykładów. W praktyce granice między umowami cywilnoprawnymi oraz umową o pracę coraz bardziej się zacierają.