Jednym z podstawowych obowiązków pracowniczych wpisywanych w umowę jest sumienne i staranne wykonywanie obowiązków służbowych oraz dbanie o interes pracodawcy i przedsiębiorstwa. Zatrudnianie nowego pracownika może jednak wiązać się z ryzykiem wyrządzenia szkody w mieniu pracodawcy. Czasem powstaje ona na skutek nieszczęśliwego wypadku, czasem na skutek działania pracownika - celowego lub nieumyślnego.
Warto przyjrzeć się zagadnieniu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy, aby wiedzieć do jakiej kwoty pracodawca może żądać odszkodowania i jakie są uwarunkowania takiej odpowiedzialności, a także jakie są jej rodzaje. Odpowiedzialność pracownika regulowana jest przez ustawę z dnia 26 czerwca 1974 roku kodeks pracy, który samodzielnie opisuje tą kwestię, wprowadzając zasady odmienne od odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej. Pracownik ponosi trzy rodzaje odpowiedzialności: porządkową, majątkową za mienie powierzone oraz majątkową za mienie niepowierzone. Oznacza to, iż w przypadku szkód wyrządzonych w mieniu pracodawcy nie występuje odpowiedzialność kontraktowa ani deliktowa, a przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku kodeksu cywilnego będą miały zastosowanie odpowiednio, w sytuacji gdy k.p. nie reguluje danej materii i jednocześnie przepisy k.c. nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy.
Odpowiedzialność za mienie niepowierzone
Zgodnie z art. 114 k.p. „pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach niniejszego rozdziału.” Tym samym, aby zaistniała odpowiedzialność pracownika muszą zaistnieć następujące przesłanki:
- Bezprawność działania - niewykonanie lub nienależyte wykonanie ciążących na pracowniku obowiązków, które przykładowo wskazane są w art. 100 § 2 k.p., z których w przypadku odpowiedzialności za szkody na mieniu najważniejsze zastosowanie będzie mieć pkt 4 stanowiący, iż pracownik ma obowiązek „dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę”. Istotną kwestią jest fakt, iż to na pracodawcy zgodnie z art. 94 pkt 1 – 4 k.p. ciąży obowiązek m.in. zaznajamiania pracowników z zakresem ich obowiązków, sposobem wykonywania pracy na wyznaczonych stanowiskach, podstawowymi uprawnieniami, organizowanie pracy w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy, zapewnianie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Naruszenie obowiązków przez pracodawcę, skutkujące wyrządzeniem bądź zwiększeniem wyrządzonej przez pracownika szkody należy rozpatrywać w kategoriach przyczynienia się pracodawcy, co jednocześnie wpływa na zakres odpowiedzialności pracownika.
- Wina - zarówno umyślna jak i nieumyślna. Winę pracownika należy rozumieć tak jak w prawie karnym tj. jako naganny stosunek psychiczny wyrządzającego szkodę do podejmowanego działania. Wina nieumyślna może polegać na rażącym niedbalstwie (gdy sprawca nie przewiduje możliwości wystąpienie szkodliwych skutków swego zachowania, chociaż może i powinien je przewidzieć) bądź lekkomyślności (gdy sprawca ma świadomość możliwości wystąpienia takich skutków, ale przypuszcza że ich uniknie). Natomiast wina umyślna występuje gdy sprawca będąc świadom co do swojego postępowania zmierza bezpośrednio do wyrządzenia szkody albo przewidując możliwość wyrządzenie jej, godzi się na to (por. W. Perdeus [w:] Kodeks pracy. Komentarz, 2016 (red.) Baran Krzysztof W.; T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2012);
- Szkoda - uszczerbek w majątku pracodawcy. Zasadą jest iż pracownik ponosi odpowiedzialność jedynie za szkodę rzeczywistą (tzw. damnum emergens), oznacza to iż w przeciwieństwie do zasad określonych w kc, pracownik nie poniesie odpowiedzialności za utracone korzyści (tzw. lucrum cessans). Jednakże w przypadku, Dy do szkody dojdzie z winy umyślnej pracownika, odpowie on również za utracone korzyści.
- Związek przyczynowo skutkowy pomiędzy zaistniałą szkodą a bezprawnym, zawinionym działaniem pracownika.
Ważne
Podkreślić należy, iż to na pracodawcy ciąży obowiązek udowodnienia, wyżej wymienionych przesłanek. W tym celu pracodawca może korzystać ze wszelkich środków dowodowych przewidzianych w ustawie z dnia 17 listopada 1964 roku kodeks postępowania cywilnego. W tym zakresie aktualna jest teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1970 roku, sygn. akt: III PRN 91/70 stanowiąca, iż „Ciężar konkretyzacji i udowodnienia dochodzonego odszkodowania spoczywa na zakładzie pracy, a przypisany pozwanemu pracownikowi brak należytej dbałości o mienie społeczne, nie zwalnia powoda od wymienionego ciężaru i nie przerzuca na niego jako pracownika ryzyka związanego z działalnością gospodarczą powoda.”
Zakres odpowiedzialności zależny jest od stopnia winy pracownika. W przypadku gdy pracownik wyrządza szkodę z winy umyślnej, ponosi on odpowiedzialność do pełnej wysokości wyrządzonej szkody, jak również odpowiada nie tylko za szkodę rzeczywiście poniesioną przez pracodawcę, ale również za utracone przez niego korzyści. Jeśli szkoda nastąpi z winy nieumyślnej, pracownik poniesie odpowiedzialność za szkodę rzeczywistą, ale odszkodowanie to nie może przewyższać trzymiesięcznego wynagrodzenia pracownika, osiąganego przez niego w dniu wyrządzenia szkody. Zakres odpowiedzialności pracownika może być również ograniczony, jeśli do powstania szkody lub jej zwiększenia przyczynił się pracodawca bądź osoba trzecia. Co więcej, pracownik nie ponosi ryzyka związanego z samą działalnością pracodawcy, w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikającą z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Jeżeli szkoda już powstanie, ale pracownik dojdzie do porozumienia z pracodawcą, istnieje możliwość obniżenia odszkodowania za porozumieniem ugody zawartej pomiędzy stronami, bądź na mocy orzeczeni sądowego. W tym przypadku należy uwzględnić kryteria stopnia winy pracownika oraz jego stosunek do obowiązków pracowniczych.
Odpowiedzialność za mienie powierzone
W przypadku szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu powierzonym, ponosi on zawsze odpowiedzialność w pełnej wysokości. Instytucję mienia powierzonego należy rozumieć jako mienie należące do pracodawcy, które w związku ze świadczoną pracą, jest powierzane pracownikom do zwrotu lub do wyliczenia się. Ustawodawca w art. 124 § 1 kp przykładowo wskazuje, iż mieniem powierzonym są pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze. Jednakże w § 2 pozostawiona jest swego rodzaju „furtka”, bowiem „pracownik odpowiada w pełnej wysokości również za szkodę w mieniu innym niż wymienione w § 1, powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.”
Pamiętaj
Aby pracownik mógł ponieść odpowiedzialność, mienie musi być mu prawidłowo powierzone. Kwestie tę reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 roku w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu. Zgodnie z jego treścią, pracownik zostaje objęty odpowiedzialnością materialną po uprzednim zawiadomieniu go na piśmie o zaistnieniu warunków uzasadniających taką odpowiedzialność oraz po przeprowadzeniu inwentaryzacji, jednakże nie później niż w ciągu jednego miesiąca od zaistnienia tych warunków. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 maja 1998 roku, I PKN 129/98: „Prawidłowo można pracownikowi powierzyć mienie przez fizyczne, bezpośrednie jego wręczenie - przekazanie (oddanie) w posiadanie, ale też przez upoważnienie do objęcia go w posiadanie od osób trzecich. Jedynym wymogiem prawidłowego powierzenia mienia jest to by znany był jego rodzaj i (lub) wartość oraz by pracownik miał możliwość sprawowania nad nim pieczy.” Oznacza to, iż pracodawca musi przekazać mienie przy udziale pracownika, który ma mieć możliwość zapoznać się z ilością i jakością przekazywanego mienia. Jednakże nieprawidłowe powierzenie mienia, nie wyłącza odpowiedzialności pracownika, który wówczas poniesie odpowiedzialność za zasadach przewidzianych za szkody w mieniu niepowierzonym.
Odpowiedzialność za mienie powierzone może być przyjęta łącznie przez kilku pracowników w drodze umowy o współodpowiedzialności materialnej, zawartej na piśmie przez pracowników z pracodawcą. Umowa taka określa zakres odpowiedzialności pracowników, jednakże w przypadku ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody. Co istotne, zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 2003 roku, sygn. akt: I PK 551/12 „Niezawarcie nowej umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej w razie zmiany składu pracowników objętych taką umową uchyla wspólną odpowiedzialność za powierzone im mienie.”
